Παράλληλα κείμενα

Σε περίπτωση που κάποιο κείμενο δίνεται ως παράλληλο και δεν υπάρχει χρόνος να προσπελαστεί διεξοδικά, είναι χρήσιμο να συνοδεύεται από τη μετάφρασή του. Η πρακτική αυτή επιτρέπει επιπλέον στον διδάσκοντα να χρησιμοποιήσει ως παράλληλα ακόμη και αποσπάσματα από έργα που δεν είναι γραμμένα στην αττική διάλεκτο, χωρία από την επική και τη λυρική ποίηση, για παράδειγμα, ή τον Ηρόδοτο ή χορικά των τραγωδιών. Με τον τρόπο αυτό δίνεται η δυνατότητα θεώρησης διαφορετικών οπτικών σχετικά με το ίδιο θέμα, αποκαλύπτεται ένας γόνιμος διάλογος μεταξύ ποικίλων κειμένων (διακειμενικότητα), ενώ παράλληλα ανοίγονται προοπτικές για ευρύτερη προσέγγιση των μαθητών στον αρχαίο κόσμο, τους συγγραφείς και τα κείμενα. Τα παράλληλα κείμενα που εξετάζονται σε νεοελληνική μετάφραση αποτελούν ένα ανοιχτό παράθυρο προς την αρχαία γραμματεία, ενώ συνιστούν έρεισμα για γόνιμες συγκρίσεις με τη σύγχρονη εποχή και τον κόσμο των μαθητών.

Τα παιδιά συνειδητοποιούν άλλωστε με τον τρόπο αυτό ότι στην Αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιούνταν περισσότερες διάλεκτοι και όχι μόνο η αττική, κατανοούν ότι το γραμματειακό είδος βρισκόταν σε άμεση σύνδεση με τη γλώσσα στην οποία εκφραζόταν και συλλαμβάνουν μια εικόνα της αρχαιοελληνικής γραμματείας πλησιέστερη στην πραγματικότητα.

Αν υπάρχει έγκριτη φιλολογική μετάφραση των σχετικών χωρίων, προκρίνεται ασφαλώς αυτή. Ωστόσο, ενδκείκνυται να δίνεται και το πρωτότυπο κείμενο, όχι μόνο η μετάφραση. Με τον τρόπο αυτό καθίσταται αντιληπτή γενικότερα η προέλευση της απόδοσης από ένα άλλο κείμενο. Παράλληλα διευκολύνεται η σύγκριση, ενώ, σε περίπτωση που παραστεί ανάγκη, ανατρέχει εύκολα ο αναγνώστης σε λέξεις και φράσεις του αρχαίου κειμένου.

Παράδειγμα

Ενδεικτικά μπορεί να εξεταστεί ο μύθος του Αισώπου σχετικά με τη δύστροπη γυναίκα που διδασκόταν μέχρι το σχολικό έτος 2005-2006 στην Α' Γυμνασίου (16η Ενότητα):

Ἔχων τις γυναῖκα πρὸς πάντα λίαν τὸ ἦθος ἀργαλέαν ἐβουλήθη γνῶναι εἰ καὶ πρὸς τοὺς πατρῴους οἰκέτας ὁμοίως διάκειται˙ ὅθεν μετὰ προφάσεως εὐλόγου πρὸς τὸν πατέρα αὐτὴν ἔπεμψε. Μετὰ δὲ ὀλίγας ἡμέρας ἐπανελθούσης αὐτῆς ἐπυνθάνετο πῶς αὐτὴν οἱ οἰκεῖοι προσεδέξαντο. Τῆς δὲ εἰπούσης «οἱ βουκόλοι καὶ οἱ ποιμένες με ὑπεβλέποντο», ἔφη πρὸς αὐτὴν «ἀλλ’, ὦ γύναι, εἰ τούτους ἀπήχθου οἳ ὄρθρου μὲν τὰς ποίμνας ἐξελαύνοντο, ὀψὲ δὲ εἰσίασι, τί χρὴ προσδοκᾶν περὶ τούτων οἷς πᾶσαν τὴν ἡμέραν συνδιέτριβες;»
Οὕτω πολλάκις ἐκ τῶν μικρῶν τὰ μεγάλα καὶ ἐκ τῶν προδήλων τὰ ἄδηλα γνωρίζεται.

Καθώς το κείμενο δεν προβλέπεται να διδαχθεί από το σχολικό έτος 2006-2007 και εξής παρατίθενται στο σημείο αυτό μόνο τα παράλληλα χωρία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ακόμη και σε συνδυασμό με άλλα αποσπάσματα ανάλογου περιεχομένου. Γενικότερα η θέση της γυναίκας στην αρχαιοελληνική κοινωνία αποτελεί για τα παιδιά ένα ενδιαφέρον θέμα, ιδιαίτερα εφόσον τους δοθεί η δυνατότητα να προχωρήσουν σε σύγκριση με τη σύγχρονη εποχή. Μπορούν να διερευνηθούν ο ψόγος της γυναίκας, ο έπαινος, η αντιπαράθεσή τους, καθώς και γενικότερα η θέση της γυναίκας στην αρχαιοελληνική κοινωνία σε σύγκριση με τη σύγχρονη εποχή μέσα από χωρία.

Στόχος δεν είναι βέβαια μόνο η αναζήτηση και ο εντοπισμός σχετικών χωρίων αλλά η διερεύνησή τους από τους μαθητές, με γόνιμες συζητήσεις γύρω από την ιδέα ότι ο θεός έπλασε τη γυναίκα ως συμφορά για τον άντρα και το ιστορικο-κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτή γεννήθηκε και αναπτύχθηκε. Η χρήση φύλλων εργασίας που συμπληρώνονται από τους μαθητές συντελούν στην οργάνωση των στοιχείων που εξετάζονται κάθε φορά. Αναλογίες ή διαφοροποιήσεις σε σχέση με αντιλήψεις της σύγχρονης εποχής μπορούν να αξιοποιηθούν δημιουργικά από τους μαθητές κατά τη σύνθεση ποικίλων τύπων κειμένου. Από το ρεπερτόριο αρχαιοελληνικών χωρίων σχετικά με το συγκεκριμένο θέμα μνημονεύονται ενδεικτικά:
α. ο μύθος της Πανδώρας από τον Ησίοδο, σύμφωνα με τον οποίο ο Δίας, οργισμένος με τον Προμηθέα που κλέβει τη φωτιά, προστάζει τον Ήφαιστο να πλάσει μια γυναίκα-συμφορά για τους ανθρώπους[1]˙
β. ο Ίαμβος κατά Γυναικών του Σημωνίδη του Αμοργίνου, με δέκα αλλόκοτες γυναικογονίες, που ανάγουν τη δημιουργία του είδους σε ζώα και σε στοιχεία της φύσης[2].

Τα κείμενα που επιλέγονται φροντίζουμε να είναι κατάλληλα για την ηλικία των παιδιών και πρόσφορα για τα ενδιαφέροντά τους. Από το τελευταίο έργο μπορούν να εξεταστούν λόγου χάρη οι στίχοι σχετικά με τη γυναίκα που γεννήθηκε από την αλεπού, τη γη, τη φοράδα και τη θάλασσα σε αντιπαράθεση με αυτούς που αναφέρονται στη γυναίκα την προερχόμενη από τη μέλισσα:

τὴν δ᾽ ἐξ ἀλιτρῆς θεὸς ἔθηκ᾽ ἀλώπεκος
γυναῖκα πάντων ἴδριν· οὐδέ μιν κακῶν
λέληθεν οὐδὲν οὐδὲ τῶν ἀμεινόνων·
τὸ μὲν γὰρ αὐτῶν εἶπε πολλάκις κακόν,
τὸ δ᾽ ἐσθλόν· ὀργὴν δ᾽ ἄλλοτ᾽ ἀλλοίην ἔχει.
(απ. 7.7-11)

Την άλλη έπλασε ο Θεός απ’ την παμπόνηρη
αλεπού,
όλα τα ξέρει η γυναίκα αυτή: τι είναι κακό,
τι είναι καλύτερο; - τίποτε, μα τίποτε δεν της
ξεφεύγει.
κακό είπε το καλό πολλές φορές, και το κακό
τό ’πε καλό˙ οι διαθέσεις της αλλάζουν
συνεχώς.

τὴν δὲ πλάσαντες γηΐνην Ὀλύμπιοι
ἔδωκαν ἀνδρὶ πηρόν· οὔτε γὰρ κακὸν
οὔτ᾽ ἐσθλὸν οὐδὲν οἶδε τοιαύτη γυνή·
ἔργων δὲ μοῦνον ἐσθίειν ἐπίσταται.
κὤταν κακὸν χειμῶνα ποιήσηι θεός,
ῥιγῶσα δίφρον ἄσσον ἕλκεται πυρός.
(απ. 7.21-26)

Την άλλη πάλι του Ολύμπου οι θεοί πλάθοντας
απ’ τη γη
την έδωσαν στον άντρα να τον βλάπτει. Τι το
κακό;
Τι είναι καλό; - Όλα αυτή η γυναίκα τ’ αγνοεί.
Μόνη δουλειά που ξέρει είναι να τρώει.
Και όταν βαρυχειμωνιά στείλει ο θεός, νιώθει το
ρίγος
και το σκαμνί που κάθεται τραβά προς τη
φωτιά.

τὴν δ᾽ ἵππος ἁβρὴ χαιτέεσσ᾽ ἐγείνατο,
ἣ δούλι᾽ ἔργα καὶ δύην περιτρέπει,
κοὔτ᾽ ἂν μύλης ψαύσειεν, οὔτε κόσκινον
ἄρειεν, οὔτε κόπρον ἐξ οἴκου βάλοι,
οὔτε πρὸς ἰπνὸν ἀσβόλην ἀλεομένη
ἵζοιτ᾽. ἀνάγκηι δ᾽ ἄνδρα ποιεῖται φίλον·
λοῦται δὲ πάσης ἡμέρης ἄπο ῥύπον
δίς, ἄλλοτε τρίς, καὶ μύροις ἀλείφεται,
αἰεὶ δὲ χαίτην ἐκτενισμένην φορεῖ
βαθεῖαν, ἀνθέμοισιν ἐσκιασμένην.
καλὸν μὲν ὦν θέημα τοιαύτη γυνὴ
ἄλλοισι, τῶι δ᾽ ἔχοντι γίνεται κακόν,
ἢν μή τις ἢ τύραννος ἢ σκηπτοῦχος ἦι,
ὅστις τοιούτοις θυμὸν ἀγλαΐζεται.
(απ. 7. 57-70)

Την άλλη γέννησε φοράδα παχουλή με χαίτη
μακριά,
βαριές δουλειές και συγυρίσματα τα αποφεύγει.
Χειρόμυλο; Ούτε που θ’ άγγιζε. Κόσκινο;
Ούτε που θα σήκωνε ποτέ.
Από το σπίτι έξω δεν θα πετούσε τη βρωμιά.
Στο μαγειρείο; Ποτέ δεν θα καθόταν γιατί
αποφεύγει
την καπνιά. Ανόρεχτα, με το στανιό τον άντρα
της κάνει εραστή.
Πλένει ολάκερο το σώμα της την κάθε μέρα
δυο,
άλλοτε τρεις φορές κι αλείφεται με μύρα,
πάντοτε τη χαίτη την έχει καλοχτενισμένη
μακριά, κι είναι στεφανωμένη με λουλούδια.
Ωραίο είναι θέαμα γυναίκα σαν αυτή
στους άλλους, σ’ όποιον την έχει είναι συμφορά,
εκτός αν είναι τύραννος ή μεγιστάνας,
που ενδομύχως για αποκτήματα τέτοια
καμαρώνει.

τὴν δ᾽ ἐκ θαλάσσης, ἣ δύ᾽ ἐν φρεσὶν νοεῖ·
τὴν μὲν γελᾶι τε καὶ γέγηθεν ἡμέρην·
ἐπαινέσει μιν ξεῖνος ἐν δόμοις ἰδών·
"οὐκ ἔστιν ἄλλη τῆσδε λωΐων γυνὴ
ἐν πᾶσιν ἀνθρώποισιν οὐδὲ καλλίων"·
τὴν δ᾽ οὐκ ἀνεκτὸς οὐδ᾽ ἐν ὀφθαλμοῖς ἰδεῖν
οὔτ᾽ ἄσσον ἐλθεῖν, ἀλλὰ μαίνεται τότε
ἄπλητον ὥσπερ ἀμφὶ τέκνοισιν κύων,
ἀμείλιχος δὲ πᾶσι κἀποθυμίη
ἐχθροῖσιν ἶσα καὶ φίλοισι γίνεται·
ὥσπερ θάλασσα πολλάκις μὲν ἀτρεμὴς
ἕστηκ᾽, ἀπήμων, χάρμα ναύτηισιν μέγα,
θέρεος ἐν ὥρηι, πολλάκις δὲ μαίνεται
βαρυκτύποισι κύμασιν φορεομένη.
ταύτηι μάλιστ᾽ ἔοικε τοιαύτη γυνὴ
ὀργήν· φυὴν δὲ πόντος ἀλλοίην ἔχει.
(απ. 7. 27-42)

Την άλλη πάλι απ’ τη θάλασσα, δίβουλη.
Γελά τη μιαν μέρα και λάμπει από χαρά˙
Ο επισκέπτης του σπιτιού θα την παινέσει:
«Καλύτερη γυναίκα από τούτη στον κόσμο

όλο δεν υπάρχει, καμιά δεν είναι ωραιότερη!»
Στα μάτια της την άλλη μέρα δεν θέλει να τον
δει,
ούτε και να τον πλησιάσει. Μαίνεται τότε
απλησίαστη σαν σκύλα που φυλάσσει τα μικρά
της.
Αμείλικτη σε όλους, με μούτρα ξινισμένα
Συμπεριφέρεται το ίδιο σε φίλους και σ’
εχθρούς.
Όπως κι η θάλασσα˙ πολλές φορές στέκεται
ακίνητη, κακό δεν κάνει, χαρά μεγάλη για τους
ναυτικούς,
το καλοκαίρι. Πολλές φορές λυσσομανά,
βαρύκτυπα τα κύματα την παρασύρουν.
Σ’ αυτήν τη θάλασσα μοιάζουν τέτοιας
γυναίκας
τα αισθήματα. Το φυσικό του πόντου; - η
αλλαγή!

τὴν δ᾽ ἐκ μελίσσης· τήν τις εὐτυχεῖ λαβών·
κείνηι γὰρ οἴηι μῶμος οὐ προσιζάνει,
θάλλει δ᾽ ὑπ᾽ αὐτῆς κἀπαέξεται βίος,
φίλη δὲ σὺν φιλέοντι γηράσκει πόσει
τεκοῦσα καλὸν κὠνομάκλυτον γένος.
κἀριπρεπὴς μὲν ἐν γυναιξὶ γίνεται
πάσηισι, θείη δ᾽ ἀμφιδέδρομεν χάρις.
οὐδ᾽ ἐν γυναιξὶν ἥδεται καθημένη
ὅκου λέγουσιν ἀφροδισίους λόγους.
τοίας γυναῖκας ἀνδράσιν χαρίζεται
Ζεὺς τὰς ἀρίστας καὶ πολυφραδεστάτας·
(απ. 7. 83-93)

Από την μέλισσα την άλλη˙ την παίρνεις κι
ευτυχείς.
Μόνο σε κείνη το ψεγάδι κοντά της να καθήσει
δεν μπορεί.
Φουντώνει και θ’ αυξάνεται χάρη σ’ αυτήν το
βιος.
Γερνά τ’ ανδρόγυνο και μένει η αγάπη
αμοιβαία.
Έχει γεννήσει όμορφα παιδιά και έχουν όνομα
καλό.
Ανάμεσα σε όλες τις γυναίκες ξεχωρίζει,
η χάρη που ολόκληρη την περιβάλλει είναι
θεϊκή,
χαρά δεν νιώθει με τη συντροφιά των γυναικών
που κάθονται και ανταλλάσσουν προστυχιές.
Ό,τι καλύτερο κι ό,τι πιο γνωστικό στους άντρες
έχει ο Δίας να δωρίσει είναι γυναίκες σαν κι
αυτές.

Παράλληλα με την ησιόδεια διήγηση σχετικά με την Πανδώρα η παρουσίαση της αγγειογραφίας με αντικείμενο τη δημιουργία της από τον Ήφαιστο και την ετοιμασία της από την Αθηνά παρέχει πολλαπλές δυνατότητες, κυρίως όμως ενδιαφέρει ως προς τη συγκριτική ανάγνωση κειμένου και εικόνας.

Η δημιουργία της Πανδώρας από την Αθηνά και τον Ήφαιστο, Ζωγράφος Tarquinia, 470-460 π.Χ. (Βρετ. Μουσείο)

Στο πλαίσιο ενός φύλλου εργασίας μπορεί παράλληλα να αξιοποιηθεί από τους μαθητές και το παρακάτω απόσπασμα από ένα μυθιστόρημα γνωστής φιλολόγου [3], με τη συναίσθηση βέβαια ότι πρόκειται για μία σύγχρονη «ανάγνωση» του αρχαιοελληνικού κόσμου:

«Αυτή την ιστορία δεν τη γνωρίζω», παρατήρησε η Μέγω.
«Ίσως ξέρεις άλλες εκδοχές της, με άλλα ονόματα. Αλλά οι ντόπιοι την αφηγούνται ως εξής. Υπήρχε, λέει, ένας Αθηναίος βασιλιάς που είχε δύο κόρες, την Πρόκνη και τη Φιλομήλα και πάντρεψε την Πρόκνη με έναν άντρα που ονομαζόταν Τηρέας, που κάποιοι λένε πως ήταν από τη Θράκη και άλλοι λένε πως ήταν Έλληνας από τη Φωκίδα. Ο Τηρέας και η Πρόκνη απέκτησαν ένα γιο, τον Ίτυ, αλλά στη συνέχεια ο Τηρέας ερωτεύτηκε την αδελφή της γυναίκας του, τη Φιλομήλα. Οι λεπτομέρειες ποικίλλουν στις διάφορες ιστορίες:άλλοι λένε πως βίασε τη Φιλομήλα, άλλοι πως την εξαπάτησε και την ξελόγιασε λέγοντάς της ψέματα πως η αδελφή της ήταν νεκρή. Μετά έκοψε τη γλώσσα της, έτσι ώστε να μην μπορεί να πει σε κανέναν τι της είχε κάνει. Αλλά η Φιλομήλα κέντησε την ιστορία της σε έναν χιτώνα και τον έστειλε στην Πρόκνη. Η Πρόκνη αναζήτησε την αδελφή της, τη βρήκε και στη συνέχεια σκότωσε το γιο της, τον Ίτυ, τον έβρασε και τον σέρβιρε στον Τηρέα για να τον φάει. Όταν ο Τηρέας κατάλαβε τι είχε κάνει η Πρόκνη, κυνήγησε τις δυο αδελφές με ένα τσεκούρι, αλλά εκείνες προσευχήθηκαν στους θεούς, και οι θεοί μεταμόρφωσαν και τους τρεις τους σε πουλιά: η Πρόκνη έγινε αηδόνα, η Φιλομήλα χελιδόνα και ο Τηρέας τσαλαπετεινός».
«Καθόλου ευχάριστη ιστορία».
«Πράγματι. Τινόημα θα είχε να φτιάχνουμε ιστορίες που θα λένε στους ανθρώπους ό,τι θέλουν ν’ ακούσουν; Πρέπει να τους διδάξουμε και την πραγματικότητα…»
«Η πραγματικότητα είναι ότι όλες οι γυναίκες είναι κακές ή μπορούν να γίνουν κακές, κι έτσι δεν πρέπει να τους δείχνεις εμπιστοσύνη», είπε απότομα η Θεανώ.
«Την έχουμε ξανακάνει αυτή τη συζήτηση, Θεανώ», είπε η Χλόη ανυπόμονα. «Και σου είπα πως οι μύθοι δεν είναι τόσο απλοί. Όταν άκουσα για πρώτη φορά αυτές τις ιστορίες, σκέφτηκα: Χαρακτηριστικές ιστορίες φτιαγμένες από τους άντρες ενάντια στις γυναίκες. Και είναι αλήθεια, αυτό είναι ένα από τα πράγματα που λένε αυτές οι ιστορίες, ότι οι γυναίκες μπορούν να γίνουν κακές. Κι όταν συμβαίνει αυτό, τότε χρησιμοποιούν τα όπλα των αδυνάτων, που είναι δόλια και βίαια, και πληγώνουν τους άντρες εκεί που είναι ευάλωτοι, σκοτώνοντας τους γιους τους. Αλλά δεν είναι μονάχα αυτό το νόημά τους. Είναι επίσης και μια προειδοποίηση προς τους άντρες. Τους λένε πως, αν καταχραστούν τη δύναμή τους, θα είναι δικό τους το λάθος, αν στη συνέχεια συμβεί κάποια καταστροφή. Οι γυναίκες κάνουν λάθη και γίνονται κακές, αλλά το κάνουν επειδή οι άντρες τις κακομεταχειρίστηκαν –ακόμη και η Μήδεια. Έτσι, λοιπόν, είναι μια προειδοποίηση προς τους άντρες: μην καταχράστε την εξουσία που έχετε απέναντι στις γυναίκες, αλλιώς θα υποφέρετε κι εσείς.»

[1] Βλ. Ησίοδο Θεογονία στ. 570-615 και Έργα στ. 54-105.
[2] Βλ. Μ. Ζ. Κοπιδάκη (επιμ.) 1996: Σημωνίδη Αμοργίνου Ίαμβος κατά γυναικών, εκδ. Ιστός, Αθήνα.

[3] Βλ. Chr. Elfwood 2003: Ένας πολύ κλασικός φόνος (μτφρ. Ε. Καπετανάκη), εκδ. Λιβάνη, σσ. 114-115.