Παράδειγμα κειμενοκεντρικής προσέγγισης

(βάσει του παραδείγματος που παρατίθεται στην Ε. Χατζημαυρουδή: Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών από το Πρωτότυπο στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 118 κ.ε.)

Το κείμενο αντλείται από την 4η ενότητα του βιβλίου της Β' Γυμνασίου που διδασκόταν μέχρι το σχολικό έτος 2006-2007:

Αἰτιασάμενος δὲ Δαρεῖος ἡμᾶς τε καὶ Ἐρετριέας, Σάρδεσιν ἐπιβουλεῦσαι προφασιζόμενος, πέμψας μυριάδας μὲν πεντήκοντα ἔν τε πλοίοις καὶ ναυσί, ναῦς δὲ τριακοσίας, Δᾶτιν δὲ ἄρχοντα, εἶπεν ἥκειν ἄγοντα Ἐρετριέας καὶ Ἀθηναίους, εἰ βούλοιτο τὴν ἑαυτοῦ κεφαλὴν ἔχειν˙
ὁ δὲ πλεύσας εἰς Ἐρέτριαν ἐπ’ ἄνδρας, οἳ τῶν τότε Ἑλλήνων ἐν τοῖς εὐδοκιμωτάτοις ἦσαν τὰ πρὸς τὸν πόλεμον καὶ οὐκ ὀλίγοι, τούτους ἐχειρώσατο μὲν ἐν τρισὶν ἡμέραις, διηρευνήσατο δὲ αὐτῶν πᾶσαν τὴν χώραν, ἵνα μηδεὶς ἀποφύγοι, τοιούτῳ τρόπῳ˙ ἐπὶ τὰ ὅρια ἐλθόντες τῆς Ἐρετρικῆς οἱ στρατιῶται αὐτοῦ, ἐκ θαλάττης εἰς θάλατταν διαστάντες, συνάψαντες τὰς χεῖρας διῆλθον ἅπασαν τὴν χώραν, ἵν’ ἔχοιεν τῷ βασιλεῖ εἰπεῖν ὅτι οὐδεὶς σφᾶς ἀποπεφευγὼς εἴη.
(Πλάτ. Μενέξ. 240a-c, 4ος αι. π.Χ.)

Το συγκεκριμένο χωρίο προέρχεται από ένα φιλοσοφικό κείμενο, τον Μενέξενο του Πλάτωνα. Προέρχεται λοιπόν από τον χώρο της Αθήνας και ανήκει στον 4ο αι. π.Χ. Θέμα του είναι η εκστρατεία των Δάτη και Αρταφέρνη στην Ερέτρια. Στο διαδίκτυο εύκολα μπορούν να εντοπιστούν σχετικοί χάρτες. Ενδεικτικά παρατίθεται στο σημείο αυτό ο γενικός χάρτης που εντοπίζεται στη διεύθυνση www.e-yliko.gr/ στο Υποστηρικτικό Υλικό των Φιλολογικών Μαθημάτων (Ιστορία – Αρχαϊκή Περίοδος – Ιω. Ηλιοπούλου: «Χάρτες αρχαίας ιστορίας: από την εποχή του Χαλκού έως τους Περσικού Πολέμους»).

Χρήσιμος κρίνεται πάντως και ένας χάρτης στον οποίο διακρίνεται αποκλειστικά η Ερέτρια και η Αθήνα, προκειμένου να κατανοήσουν καλύτερα οι μαθητές τον χώρο στον οποίο εφαρμόστηκε η περιγραφόμενη στο κείμενο πολεμική τακτική.

Η σύνδεση του θέματος με τους Περσικούς Πολέμους μπορεί να συμβάλει στην κατανόηση αρκετών σημείων του κειμένου: η επίθεση ενάντια στους Αθηναίους και τους Ερετριείς αποκτά νόημα, όταν οι μαθητές φέρουν στο μυαλό τους την παρέμβαση των δύο πόλεων στην Ιωνική Επανάσταση ως αφορμή για την εκστρατεία των Δάτη και Αρταφέρνη. Η αφορμή δηλώνεται στο χωρίο με την μετοχή αἰτιασάμενος, ενώ η διαφοροποίηση του πραγματικού στόχου του Δαρείου διαφαίνεται στη μετοχή προφασιζόμενος καθώς και στον υπερβολικό αριθμό αντρών και πλοίων που κινητοποιούνται για το εγχείρημα αυτό.

Το γεγονός ότι το χωρίο αντλείται από φιλοσοφικό κείμενο απαλλάσσει τον δημιουργό του από το χρέος της πιστής απόδοσης των ιστορικών γεγονότων, στοιχείο που θα αναμενόταν, για παράδειγμα, στον Ηρόδοτο, στο έργο δηλαδή που αναφέρεται κατεξοχήν στους Περσικούς Πολέμους. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί η παράλειψη του ονόματος του Αρταφέρνη ως ηγέτη του εκστρατευτικού σώματος και η μνεία αποκλειστικά του Δάτη στον ρόλο αυτό. Στόχος δεν είναι άλλωστε η δήλωση των αρχηγών του στρατού αλλά η δέσμευσή τους να αιχμαλωτίσουν όλους ανεξαιρέτως τους Ερετριείς και τους Αθηναίους˙ η ρήτρα είναι πολύ βαριά και ισοδυναμεί με αποκεφαλισμό των αρχιστρατήγων. Το ζήτημα αυτό εξηγεί και την τακτική της σαγήνης που εφαρμόζεται στο τελευταίο τμήμα του χωρίου. Οι δύο τελευταίες προτάσεις (ἵν’ ἔχοιεν τῷ βασιλεῖ εἰπεῖν ὅτι οὐδεὶς σφᾶς ἀποπεφευγὼς εἴη) κλείνουν «κυκλικά» το απόσπασμα παρουσιάζοντας στην πραγματική του ένταση τον στόχο του στρατού που απορρέει από τη διαταγή του Δαρείου (εἰ βούλοιτο τὴν ἑαυτοῦ κεφαλὴν ἔχειν). Στην πορεία του λόγου η δύναμη του περσικού στρατού διαφαίνεται μέσα από την αναφορά στη γενναιότητα των Ερετριέων (δεν ήταν ευκαταφρόνητοι αντίπαλοι αλλά από τους πιο γενναίους τότε Έλληνες), τον αριθμό τους (σχήμα λιτότητας: δεν ήταν λίγοι) και τον ελάχιστο χρόνον που χρειάστηκε για να τους υποτάξει ο Δάτης (τρεις μέρες).

Ειδικότερα ο διδάσκων μπορεί να επιμείνει στην εξέταση της μεθόδου που ονομάζεται σαγήνη˙ η ονομασία που παραδίδεται από άλλες πηγές για τη στρατηγική παρέχει μάλιστα την ευκαιρία για διαθεματική προσέγγιση με ποικίλες αναφορές στο σχετικό λεξιλόγιο και τη μεταφορική του χρήση σε σύνδεση με τον λόγο. Μπορεί να γίνει λόγος για

α. την πρώτη σημασία της λέξης σαγήνη, το δίχτυ δηλαδή που χρησιμοποιούνταν είτε στην αλιεία είτε στο κυνήγι,

β. την περσική συνήθεια να αιχμαλωτίζονται όλοι οι κάτοικοι ενός νησιού με τη συγκρότηση ενός ανθρώπινου διχτυού από τους στρατιώτες και την εξονυχιστική έρευνα της περιοχής, καθώς και

γ. τη μεταφορική χρήση του ρήματος σαγηνεύω και γενικότερα της αντίστοιχης εικόνας που δημιουργείται.

Ψηφιδωτό (περ. 4ος αι., Μουσείο Αντιόχειας): ο Έρωτας ψαρεύει (www.theoi.com/Gallery/231.12.html)

Στην περίπτωση αυτή μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως παράλληλα κείμενα:
α. Για τη δεύτερη σημασία τουλάχιστον η μετάφραση του ηροδότειου κειμένου 6. 31 στο οποίο περιγράφεται η χρήση της πολεμικής σαγήνης στα νησιά. Ωστόσο η συμπαράθεση του αρχαιοελληνικού κειμένου ενδείκνυται, γιατί περιλαμβάνει και τη μνεία του ρήματος σαγηνεύω:

ὁ δὲ ναυτικὸς στρατὸς ὁ Περσῶν (…) αἱρεῖ εὐπετῶς τὰς νήσους τὰς πρὸς τῇ ἡπείρῳ κειμένας, Χίον καὶ Λέσβον καὶ Τένεδον. (…) οἱ βάρβαροι ἐσαγήνευον τοὺς ἀνθρώπους. Σαγηνεύουσι δὲ τόνδε τὸν τρόπον˙ ἀνὴρ ἀνδρὸς ἁψάμενος τῆς χειρὸς ἐκ θαλάσσης τῆς βορείας ἐπὶ τὴν νοτίαν διήκουσι καὶ ἔπειτα διὰ πάσης τῆς νήσου διέρχονται ἐκθηρεύοντες τοὺς ἀνθρώπους.
(διασκευή από τον Ηρόδοτ. 6. 31)

β. Για την εικόνα που αντιστοιχεί στην τρίτη σημασία, πέρα από την εικόνα της σ. 9, ένα χωρίο από την Καινή Διαθήκη για την ιδιότητα των Αποστόλων να «αλιεύουν» ανθρώπους:

περιπατῶν δὲ παρὰ τὴν θάλασσαν τῆς Γαλιλαίας εἶδε δύο ἀδελφοὺς, Σίμωνα τὸν λεγόμενον Πέτρον καὶ Ἀνδρέαν τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ, βάλλοντας ἀμφίβληστρον εἰς τὴν θάλασσαν˙ ἦσαν γὰρ ἁλιεῖς. καὶ λέγει αὐτοῖς˙ δεῦτε ὀπίσω μου καὶ ποιήσω ὑμᾶς ἁλιεῖς ἀνθρώπων.
(Κατὰ Ματθαῖον 4. 18-19[1])

ἀμφίβληστρον, τό: δίχτυ

Ως προς την τελευταία σημασία μπορεί επίσης να αξιοποιηθεί η νεοελληνική έννοια του όρου σαγήνη, «η δύναμη κάποιου να «κατακτά» τους άλλους», με τα παράγωγα και τα συνώνυμά της (π.χ. για το ρήμα οι όροι: «γοητεύω», «θέλγω», «μαγεύω» και «παρασύρω»). Μετά από τη σχετική συζήτηση στην τάξη οι μαθητές, στο πλαίσιο για παράδειγμα μιας άσκησης, μπορούν να συνθέσουν με τους όρους αυτούς ένα δικό τους κείμενο, μια επιστολή σε κάποιο φιλικό τους πρόσωπο λόγου χάρη με θέμα την παρουσίαση ενός ανθρώπου που τους γοητεύει ή αποτελεί γι’ αυτούς πρότυπο. Έτσι διδάσκεται με τρόπο πιο φυσικό το λεξιλόγιο σε σύνδεση με το αρχαιοελληνικό κείμενο του α’ μέρους της ενότητας και στο πλαίσιο ενός νεοελληνικού κειμένου, χωρίς να επιβάλλεται η απομνημόνευση εκτενών καταλόγων λέξεων.

[1] Βλ. επίσης Κατὰ Μάρκον 1. 16-17 και περαιτέρω Κατὰ Λουκ. 5. 10 (καὶ εἶπε πρὸς τὸν Σίμωνα ὁ Ἰησοῦς˙ μὴ φοβοῦ˙ ἀπὸ τοῦ νῦν ἀνθρώπους ἔσῃ ζωγρῶν).