W. Kullmann:
Πώς ο Ομηρος «είδε» τους Ολυμπιακούς Αγώνες
Το συμπέρασμα ότι ανάμεσα στον Ομηρο και στους Ολυμπιακούς Αγώνες υπάρχει στενή σχέση προκύπτει από την αφήγηση του Νέστορα για μια αρματοδρομία στην Ηλιδα (Ιλιάδα, Λ 697 κ.ε.), από την ανάπτυξη του ιερού της Ολυμπίας τον 8ο/7ο αιώνα π.Χ. και από τον «Κατάλογο των Πλοίων» της Ιλιάδας (ραψωδία Β).
* Η αφήγηση του Νέστορα
Στην 11η ραψωδία ο Νέστορας αφηγείται πώς ο βασιλιάς των Ηλίων Αυγείας κράτησε για τον εαυτό του ένα τέθριππο που είχε στείλει ο Νηλέας για να πάρει μέρος σε μια αρματοδρομία. Η αρματοδρομία αυτή είναι διαφορετική από όσες γνωρίζουμε από την υπόλοιπη Ιλιάδα. Αρματοδρομίες γίνονται στο έπος μόνο σε ταφικούς αγώνες και σε αυτές συμμετέχουν άρματα με δύο άλογα. Οταν λοιπόν η Ιλιάδα μνημονεύει αγώνες με αρματοδρομίες τεθρίππων στην «ιερή Ηλιδα», αυτό παραπέμπει στους Ολυμπιακούς Αγώνες.
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες ιδρύθηκαν το 776 π.Χ. Πρώτο αγώνισμα ήταν το στάδιον. Ο δίαυλος εγκαινιάστηκε το 724, ο δόλιχος το 720, το 708 π.Χ. το πένταθλο και η πάλη, το 688 π.Χ. προστέθηκε η πυγμαχία και το 680 π.Χ. η αρματοδρομία με τέθριππα. Παράλληλα διευρύνεται από γεωγραφική άποψη και ο κύκλος των ολυμπιονικών. Αρχικά προέρχονται από τις γειτονικές περιοχές της Ηλιδας, κατόπιν από τη Μεσσηνία, μετά από τη Σπάρτη, αργότερα από την Επίδαυρο, τη Σικυώνα, τα Μέγαρα, την Αθήνα. Μια άλλη σημαντική ημερομηνία είναι το 688 π.Χ.: το έτος αυτό ο Ονομαστός από τη Σμύρνη φέρεται ως νικητής στην πυγμαχία. Ο Ονομαστός είναι ο πρώτος ολυμπιονίκης από τη μη ηπειρωτική Ελλάδα· κατάγεται μάλιστα από την πόλη που είναι γνωστή ως πατρίδα του Ομήρου. Εφόσον λοιπόν η αφήγηση του Νέστορα παραπέμπει στους Ολυμπιακούς Αγώνες, η Ιλιάδα πρέπει να συντέθηκε μετά το 680 π.Χ., μια ημερομηνία που συμφωνεί με τα συμπεράσματα των μελετητών που χρονολογούν πια την Ιλιάδα στο πρώτο μισό του 7ου αιώνα.
Η αναφορά της Ιλιάδας στους Ολυμπιακούς Αγώνες συμβιβάζεται συνεπώς με τα δεδομένα του καταλόγου των ολυμπιονικών. Συμβιβάζονται όμως τα δεδομένα αυτά με τα αρχαιολογικά ευρήματα στην Ολυμπία;
* Το ιερό της Ολυμπίας
Η τοπική σημασία που έχει ο κατάλογος των ολυμπιονικών τον 8ο αιώνα δεν ταιριάζει με τα πλούσια ευρήματα που έχουμε από το ιερό της Ολυμπίας για τον 9ο και 8ο αιώνα (εκατοντάδες αναθήματα από την Ελλάδα, την Ανατολή, την Κεντρική Ιταλία και την Ετρουρία) και αποδεικνύουν ότι το ιερό της Ολυμπίας είχε υπερτοπική σημασία πολύ προτού αρχίσει η καταγραφή των ολυμπιονικών. Ο αρχαιολόγος Alfred Mallwitz εξέτασε στη συνάρτηση αυτή πάνω από 250 πηγάδια στην Ολυμπία και απέδειξε ότι οι κατασκευές αυτές αρχίζουν στις αρχές του 7ου αιώνα, κάτι που υποδηλώνει την αύξηση των αναγκών σε νερό και συνεπώς την αύξηση των επισκεπτών.
Ο χαρακτήρας της Ολυμπίας πριν από την ίδρυση των πανελλήνιων Ολυμπιακών Αγώνων έχει φωτιστεί από τον Ulrich Sinn που επισημαίνει ότι στην αρχαϊκή εποχή η Ολυμπία ήταν γνωστή ως τόπος αγώνων και ως μαντείο. Η σημασία μάλιστα του μαντείου τον 8ο αιώνα ήταν μεγάλη, προτού το Μαντείο των Δελφών υποσκελίσει την Ολυμπία και προτού η ίδια η Ολυμπία δώσει μεγαλύτερη έμφαση στους Αγώνες. Το έτος 680 π.Χ. συμφωνεί επίσης με τον υπαινιγμό των στίχων Ι 381 κ.ε. της Ιλιάδας στις Θήβες της Αιγύπτου. Η άλωση των Θηβών από τους Ασσυρίους έγινε το 663 π.Χ., ενώ η ακμή της πόλης τοποθετείται την εποχή της 25ης αιθιοπικής δυναστείας. Τα αρχαιολογικά ευρήματα ταιριάζουν λοιπόν απόλυτα με τα φιλολογικά.
* Ο «Κατάλογος των Πλοίων»
Κοινό χαρακτηριστικό του «Καταλόγου των Πλοίων» και των Ολυμπιακών Αγώνων είναι ο πανελλήνιος χαρακτήρας τους. Αυτό βέβαια ισχύει μόνο εν μέρει για τον Κατάλογο: στρατεύματα εναντίον της Τροίας στέλνουν μόνο πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας και νησιών του Αιγαίου (οι ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας παραλείπονται για ποιητικούς λόγους).
Σύμφωνα τώρα με τον ιστορικό Giovannini, πηγή του Καταλόγου ήταν ένας κατάλογος θεωροδόκων αντίστοιχος με τον κατάλογο των θεωροδόκων για τους Δελφικούς Αγώνες που σώζεται σε επιγραφές. Οι θεωροδόκοι υποδέχονταν τους απεσταλμένους (θεωρούς) που μετέφεραν την πρόσκληση για τους Αγώνες και την εκεχειρία. Οι διαδρομές των θεωρών αντιστοιχούν στα τμήματα του «Καταλόγου των Πλοίων». Συνεπώς υπήρχαν κατάλογοι πόλεων που επισκέπτονταν οι θεωροί για να τις προσκαλέσουν στους Αγώνες. Από ό,τι φαίνεται οι Δελφικοί Αγώνες ιδρύθηκαν κατά τα πρότυπα των Ολυμπιακών και δανείστηκαν από αυτούς την οργάνωση. Εφόσον παραδίδεται κατάλογος νικητών με υπερτοπικό χαρακτήρα από τον 7ο αιώνα, πρέπει να υπήρχε και γραπτός κατάλογος των πόλεων που καλούνταν να συμμετάσχουν στους Αγώνες. Φυσικά ο «Κατάλογος των Πλοίων» δεν αντιστοιχεί πλήρως στους καταλόγους των προσκεκλημένων στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ο ποιητής ήταν υποχρεωμένος να διατηρήσει μια ισορροπία ανάμεσα στα ονόματα των πόλεων και στην επινοημένη ιστορία του, τη συγκέντρωση στρατευμάτων υπό την ηγεσία των μυθικών ηρώων.
Αλλοι ερμηνευτές πιστεύουν ότι ο «Κατάλογος των Πλοίων» έχει μυκηναϊκή προέλευση. Γνωρίζουμε ωστόσο από τα κείμενα της Γραμμικής Β ότι στην Ελλάδα υπήρχαν ανεξάρτητα ανακτορικά κέντρα που δεν συμφωνούν με τα γεωγραφικά δεδομένα του Ομήρου. Επίσης η ομηρική γλώσσα δεν έχει πια πολλές ομοιότητες με τη μυκηναϊκή.
Η ιστορία του Τρωικού πολέμου είναι βέβαια παλαιότερη από την Ιλιάδα. Στον πυρήνα της ιστορίας ανήκει η απαγωγή της Ελένης και η δέσμευση των μνηστήρων της να σεβασθούν την απόφαση του πατέρα της για το ποιος θα γίνει άντρας της. Ο «Κατάλογος των Πλοίων» της Ιλιάδας περιλαμβάνει 46 ονόματα αχαιών ηγεμόνων - αριθμός μάλλον υπερβολικός για μια μνηστεία. Το θέμα του καταλόγου των μνηστήρων, καθώς και το θέμα ενός πολέμου για την επιστροφή της Ελένης αφορούν έναν τρωικό πόλεμο μικρότερων διαστάσεων από αυτόν που περιγράφει ο Ομηρος. Η δυσαναλογία εξηγείται, αν υποθέσουμε ότι η ποιητική φαντασία μετέτρεψε την εκδίκηση για την απαγωγή μιας γυναίκας σε μια πανελλήνια εκστρατεία.
Το ερώτημα για τη γένεση του «Καταλόγου των Πλοίων» πρέπει όμως να τεθεί και από την πλευρά των αποδεκτών του έπους. Ενας τέτοιος κατάλογος προϋποθέτει γεωγραφικές γνώσεις και εξοικείωση με τη μυθολογία. Αν από το 700 π.Χ. υπήρχαν Ολυμπιακοί Αγώνες με νικητές από διάφορα μέρη της Ελλάδας, αυτό θα πρέπει να προκάλεσε τη διάδοση γεωγραφικών γνώσεων στο κοινό που παρακολουθούσε τις απαγγελίες των επών. Η πρόσληψη του «Καταλόγου των Πλοίων» της Ιλιάδας είναι αδιανόητη χωρίς τους Ολυμπιακούς.
Ο «Κατάλογος των Πλοίων» και οι Ολυμπιακοί Αγώνες είχαν μεγάλη σημασία για τη γένεση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων. Πρόκειται για τους δύο μοναδικούς παράγοντες (μαζί με τη γλώσσα) που διαδραμάτισαν έναν ρόλο στη διαδικασία αυτή. Η εθνογένεση των Ελλήνων πραγματοποιήθηκε συνεπώς το πρώτο μισό του 7ου αιώνα π.Χ. Εφόσον οι πόλεις που μνημονεύονται στον «Κατάλογο των Πλοίων» ταυτίζονται με τον κύκλο των συμμετεχόντων στους Ολυμπιακούς, τότε μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο ποιητής εμπνεύστηκε τη σύνθεση του Καταλόγου του από έναν γραπτό κατάλογο πόλεων που ήταν προσκεκλημένες στην Ολυμπία. Η Ιλιάδα έγινε με τον τρόπο αυτόν το εθνικό έπος των Ελλήνων.
Το συμπέρασμα ότι ανάμεσα στον Ομηρο και στους Ολυμπιακούς Αγώνες υπάρχει στενή σχέση προκύπτει από την αφήγηση του Νέστορα για μια αρματοδρομία στην Ηλιδα (Ιλιάδα, Λ 697 κ.ε.), από την ανάπτυξη του ιερού της Ολυμπίας τον 8ο/7ο αιώνα π.Χ. και από τον «Κατάλογο των Πλοίων» της Ιλιάδας (ραψωδία Β).
* Η αφήγηση του Νέστορα
Στην 11η ραψωδία ο Νέστορας αφηγείται πώς ο βασιλιάς των Ηλίων Αυγείας κράτησε για τον εαυτό του ένα τέθριππο που είχε στείλει ο Νηλέας για να πάρει μέρος σε μια αρματοδρομία. Η αρματοδρομία αυτή είναι διαφορετική από όσες γνωρίζουμε από την υπόλοιπη Ιλιάδα. Αρματοδρομίες γίνονται στο έπος μόνο σε ταφικούς αγώνες και σε αυτές συμμετέχουν άρματα με δύο άλογα. Οταν λοιπόν η Ιλιάδα μνημονεύει αγώνες με αρματοδρομίες τεθρίππων στην «ιερή Ηλιδα», αυτό παραπέμπει στους Ολυμπιακούς Αγώνες.
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες ιδρύθηκαν το 776 π.Χ. Πρώτο αγώνισμα ήταν το στάδιον. Ο δίαυλος εγκαινιάστηκε το 724, ο δόλιχος το 720, το 708 π.Χ. το πένταθλο και η πάλη, το 688 π.Χ. προστέθηκε η πυγμαχία και το 680 π.Χ. η αρματοδρομία με τέθριππα. Παράλληλα διευρύνεται από γεωγραφική άποψη και ο κύκλος των ολυμπιονικών. Αρχικά προέρχονται από τις γειτονικές περιοχές της Ηλιδας, κατόπιν από τη Μεσσηνία, μετά από τη Σπάρτη, αργότερα από την Επίδαυρο, τη Σικυώνα, τα Μέγαρα, την Αθήνα. Μια άλλη σημαντική ημερομηνία είναι το 688 π.Χ.: το έτος αυτό ο Ονομαστός από τη Σμύρνη φέρεται ως νικητής στην πυγμαχία. Ο Ονομαστός είναι ο πρώτος ολυμπιονίκης από τη μη ηπειρωτική Ελλάδα· κατάγεται μάλιστα από την πόλη που είναι γνωστή ως πατρίδα του Ομήρου. Εφόσον λοιπόν η αφήγηση του Νέστορα παραπέμπει στους Ολυμπιακούς Αγώνες, η Ιλιάδα πρέπει να συντέθηκε μετά το 680 π.Χ., μια ημερομηνία που συμφωνεί με τα συμπεράσματα των μελετητών που χρονολογούν πια την Ιλιάδα στο πρώτο μισό του 7ου αιώνα.
Η αναφορά της Ιλιάδας στους Ολυμπιακούς Αγώνες συμβιβάζεται συνεπώς με τα δεδομένα του καταλόγου των ολυμπιονικών. Συμβιβάζονται όμως τα δεδομένα αυτά με τα αρχαιολογικά ευρήματα στην Ολυμπία;
* Το ιερό της Ολυμπίας
Η τοπική σημασία που έχει ο κατάλογος των ολυμπιονικών τον 8ο αιώνα δεν ταιριάζει με τα πλούσια ευρήματα που έχουμε από το ιερό της Ολυμπίας για τον 9ο και 8ο αιώνα (εκατοντάδες αναθήματα από την Ελλάδα, την Ανατολή, την Κεντρική Ιταλία και την Ετρουρία) και αποδεικνύουν ότι το ιερό της Ολυμπίας είχε υπερτοπική σημασία πολύ προτού αρχίσει η καταγραφή των ολυμπιονικών. Ο αρχαιολόγος Alfred Mallwitz εξέτασε στη συνάρτηση αυτή πάνω από 250 πηγάδια στην Ολυμπία και απέδειξε ότι οι κατασκευές αυτές αρχίζουν στις αρχές του 7ου αιώνα, κάτι που υποδηλώνει την αύξηση των αναγκών σε νερό και συνεπώς την αύξηση των επισκεπτών.
Ο χαρακτήρας της Ολυμπίας πριν από την ίδρυση των πανελλήνιων Ολυμπιακών Αγώνων έχει φωτιστεί από τον Ulrich Sinn που επισημαίνει ότι στην αρχαϊκή εποχή η Ολυμπία ήταν γνωστή ως τόπος αγώνων και ως μαντείο. Η σημασία μάλιστα του μαντείου τον 8ο αιώνα ήταν μεγάλη, προτού το Μαντείο των Δελφών υποσκελίσει την Ολυμπία και προτού η ίδια η Ολυμπία δώσει μεγαλύτερη έμφαση στους Αγώνες. Το έτος 680 π.Χ. συμφωνεί επίσης με τον υπαινιγμό των στίχων Ι 381 κ.ε. της Ιλιάδας στις Θήβες της Αιγύπτου. Η άλωση των Θηβών από τους Ασσυρίους έγινε το 663 π.Χ., ενώ η ακμή της πόλης τοποθετείται την εποχή της 25ης αιθιοπικής δυναστείας. Τα αρχαιολογικά ευρήματα ταιριάζουν λοιπόν απόλυτα με τα φιλολογικά.
* Ο «Κατάλογος των Πλοίων»
Κοινό χαρακτηριστικό του «Καταλόγου των Πλοίων» και των Ολυμπιακών Αγώνων είναι ο πανελλήνιος χαρακτήρας τους. Αυτό βέβαια ισχύει μόνο εν μέρει για τον Κατάλογο: στρατεύματα εναντίον της Τροίας στέλνουν μόνο πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας και νησιών του Αιγαίου (οι ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας παραλείπονται για ποιητικούς λόγους).
Σύμφωνα τώρα με τον ιστορικό Giovannini, πηγή του Καταλόγου ήταν ένας κατάλογος θεωροδόκων αντίστοιχος με τον κατάλογο των θεωροδόκων για τους Δελφικούς Αγώνες που σώζεται σε επιγραφές. Οι θεωροδόκοι υποδέχονταν τους απεσταλμένους (θεωρούς) που μετέφεραν την πρόσκληση για τους Αγώνες και την εκεχειρία. Οι διαδρομές των θεωρών αντιστοιχούν στα τμήματα του «Καταλόγου των Πλοίων». Συνεπώς υπήρχαν κατάλογοι πόλεων που επισκέπτονταν οι θεωροί για να τις προσκαλέσουν στους Αγώνες. Από ό,τι φαίνεται οι Δελφικοί Αγώνες ιδρύθηκαν κατά τα πρότυπα των Ολυμπιακών και δανείστηκαν από αυτούς την οργάνωση. Εφόσον παραδίδεται κατάλογος νικητών με υπερτοπικό χαρακτήρα από τον 7ο αιώνα, πρέπει να υπήρχε και γραπτός κατάλογος των πόλεων που καλούνταν να συμμετάσχουν στους Αγώνες. Φυσικά ο «Κατάλογος των Πλοίων» δεν αντιστοιχεί πλήρως στους καταλόγους των προσκεκλημένων στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ο ποιητής ήταν υποχρεωμένος να διατηρήσει μια ισορροπία ανάμεσα στα ονόματα των πόλεων και στην επινοημένη ιστορία του, τη συγκέντρωση στρατευμάτων υπό την ηγεσία των μυθικών ηρώων.
Αλλοι ερμηνευτές πιστεύουν ότι ο «Κατάλογος των Πλοίων» έχει μυκηναϊκή προέλευση. Γνωρίζουμε ωστόσο από τα κείμενα της Γραμμικής Β ότι στην Ελλάδα υπήρχαν ανεξάρτητα ανακτορικά κέντρα που δεν συμφωνούν με τα γεωγραφικά δεδομένα του Ομήρου. Επίσης η ομηρική γλώσσα δεν έχει πια πολλές ομοιότητες με τη μυκηναϊκή.
Η ιστορία του Τρωικού πολέμου είναι βέβαια παλαιότερη από την Ιλιάδα. Στον πυρήνα της ιστορίας ανήκει η απαγωγή της Ελένης και η δέσμευση των μνηστήρων της να σεβασθούν την απόφαση του πατέρα της για το ποιος θα γίνει άντρας της. Ο «Κατάλογος των Πλοίων» της Ιλιάδας περιλαμβάνει 46 ονόματα αχαιών ηγεμόνων - αριθμός μάλλον υπερβολικός για μια μνηστεία. Το θέμα του καταλόγου των μνηστήρων, καθώς και το θέμα ενός πολέμου για την επιστροφή της Ελένης αφορούν έναν τρωικό πόλεμο μικρότερων διαστάσεων από αυτόν που περιγράφει ο Ομηρος. Η δυσαναλογία εξηγείται, αν υποθέσουμε ότι η ποιητική φαντασία μετέτρεψε την εκδίκηση για την απαγωγή μιας γυναίκας σε μια πανελλήνια εκστρατεία.
Το ερώτημα για τη γένεση του «Καταλόγου των Πλοίων» πρέπει όμως να τεθεί και από την πλευρά των αποδεκτών του έπους. Ενας τέτοιος κατάλογος προϋποθέτει γεωγραφικές γνώσεις και εξοικείωση με τη μυθολογία. Αν από το 700 π.Χ. υπήρχαν Ολυμπιακοί Αγώνες με νικητές από διάφορα μέρη της Ελλάδας, αυτό θα πρέπει να προκάλεσε τη διάδοση γεωγραφικών γνώσεων στο κοινό που παρακολουθούσε τις απαγγελίες των επών. Η πρόσληψη του «Καταλόγου των Πλοίων» της Ιλιάδας είναι αδιανόητη χωρίς τους Ολυμπιακούς.
Ο «Κατάλογος των Πλοίων» και οι Ολυμπιακοί Αγώνες είχαν μεγάλη σημασία για τη γένεση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων. Πρόκειται για τους δύο μοναδικούς παράγοντες (μαζί με τη γλώσσα) που διαδραμάτισαν έναν ρόλο στη διαδικασία αυτή. Η εθνογένεση των Ελλήνων πραγματοποιήθηκε συνεπώς το πρώτο μισό του 7ου αιώνα π.Χ. Εφόσον οι πόλεις που μνημονεύονται στον «Κατάλογο των Πλοίων» ταυτίζονται με τον κύκλο των συμμετεχόντων στους Ολυμπιακούς, τότε μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο ποιητής εμπνεύστηκε τη σύνθεση του Καταλόγου του από έναν γραπτό κατάλογο πόλεων που ήταν προσκεκλημένες στην Ολυμπία. Η Ιλιάδα έγινε με τον τρόπο αυτόν το εθνικό έπος των Ελλήνων.
Ο κ. Wolfgang Kullmann είναι ομότιμος καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Freiburg (Γερμανία). Στις 6 Νοεμβρίου 2002 αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Το ΒΗΜΑ, 15/12/2002
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου